Piet J. van den Hout

26 juni 2020 – Het is warm, de lucht is blauw en het waait niet. Weinig vogels zingen nog. Slechts hier en daar een grasmus, spotvogel, blauwborst of sprinkhaanzanger. Een reebok rent achter een geit aan. Ze verdwijnen in een wilgenbosje in het Riels Laag. De bronsttijd breekt weer aan. Een lepelaar vliegt over het Riels Laag. Waar zou hij vandaan komen – alle broedgebieden zijn immers langs de kusten?

Langs de westrand van het Riels Laag loop ik het bos in. Loofhout is hier met naaldhout gemengd. Slechts hier en daar dringt de zon door gaten in het bladerdek naar binnen. Juist op die plaatsen zoemt het van de insecten. Zweefvliegen. Ze staan in de lucht, als helikopters, soms heel dichtbij. Waar de een verdwijnt verschijnt weer een ander. Dat verdwijnen is lang niet altijd vrijwillig, want ik zie dat de zweefvliegen elkaar aldoor uit de lucht stoten. Af en toe gaat er een zitten, op een blad. Hij is niet veel groter dan een huisvlieg. Met zijn gele achterlijf met zwarte banden lijkt hij op een kleine wesp. Met die nabootsing schrikken ze vijanden af. Zijn borststuk is goudkleurig en de poten geel. Zijn monddelen zitten in een gele driehoek en zijn omgeven door rode ogen. Die ogen raken elkaar boven op de kop. Dat hebben alleen de mannetjes. Het is een bessenbandzweefvlieg. De zweefvliegen wachten hier in de lucht op passerende vrouwtjes. Elk mannetje probeert als eerste zo’n vrouwtje  te onderscheppen en haar te verleiden met hem te paren. Hun territorium kunnen we vergelijken met een lek, een arena waar mannetjes zich uitsloven voor toeschouwende – en keurende – vrouwtjes. Iets dergelijks gebeurt behalve bij kemphanen en hoendersoorten ook bij reptielen, hoefdieren en dansmuggen. 

Zingende zweefvliegen

De zweefvliegen komen ook mij inspecteren. Daarbij valt iets op. Zodra de zweefvlieg op de lenskap van mijn camera landt, gaat zijn bij-achtige gonzen abrupt over op een amechtig hoog gezoem, als een tenor die zijn kopstem gebruikt. Ik kijk goed naar de vleugels en zie daarin geen beweging. En toch weet ik dat het geluid door beweging wordt veroorzaakt. De zweefvlieg trilt namelijk met zijn vliegspieren om warmte op te wekken. Dat zweven (of beter: fladderen) kost enorm veel energie waarbij warmte verloren gaat. Omdat insecten niet continu hun kacheltje stoken, zoals ‘warmbloedige’ dieren, moet die warmte telkens worden opgewekt, hetzij door instraling van de zon, hetzij door de spieren aan het werk te zetten. (Als wij rillen van de kou wekken we op dezelfde manier warmte op met onze spieren.) De zweefvlieg kan zich niet permitteren dat een concurrent die net iets fitter (warmer) is er met dat passerende vrouwtje vandoor gaat. Vandaar dat ze telkens even een korte time-out nemen om op te warmen voor de rest van de wedstrijd. 

Pas als hij voor mij opvliegt van het zandpad zie ik hem. Een basterdzandloopkever. Het is tien uur. Het begint warm te worden. De basterdzandloper voelt zich bij 35ºC opperbest. Ook al ervaren wij dat soort temperaturen in ons land bij uitzondering (al is daar verandering in aan het komen), op het zand kan het op een gewone zomerdag al rond tienen zo heet worden. Laag over het zand vlucht hij van mij weg om een paar meter verderop weer te gaan zitten. Hij meet nauwelijks 2 cm. Voor ons mag zo’n zandloopkever een onooglijk beestje zijn, een mier die door hem wordt belaagd ziet een hoogpotig monster met enorme kaken op zich af komen dat bijna twee keer zo groot is als hemzelf. 

Vooralsnog staat de zandloopkever bewegingsloos op het zand. Op de manier waarop hij op zijn poten staat is te zien dat hij al aardig is opgewarmd. Als hij zich vroeg in de ochtend opwarmt in de zon ligt hij plat op het zand; als het hem te heet wordt, boven de 40ºC, strekt hij zijn poten tot stelten. Nu bevindt hij zich tussen beide posities in. Dat hij warmte nodig heeft om te jagen komt niet alleen omdat hij dan zelf sneller kan rennen, maar ook en vooral omdat zijn prooien dan actiever zijn. Dat jagen doen ze alleen op het kale zand. De mieren weten dat maar al te goed. Zodra een zandloopkever nadert vluchten ze onder een blad of struik. 

Bevroren beweging

Bastaardzandloopkevers zijn zeer alert, maar ze reageren alleen op snel bewegende objecten. Daarvan kan ik gebruik maken door heel langzaam op mijn buik naar hem toe te tijgeren, zodat ik hem kan fotograferen. Ook de mieren weten dat de kevers vooral beweging zien. Dat levert soms een gevaarlijk spel op waarbij de mier bevriest als de kever vlakbij komt. De kever raakt hem dan kwijt en krijgt hem pas weer in het vizier als de mier beweegt. Dan komt het op geduld aan. Degene die het langste wacht wint het spel. Meestal wint de mier. Dat is ook wat je zou verwachten. Want als de mier te vroeg beweegt, is de kans levensgroot dat hij wordt gedood. Als de zandloper zijn geduld verliest zodat zijn prooi ontsnapt, mist hij slechts een maaltje en kan hij een andere mier opzoeken. 

Zo jagen insecten elkaar na, mannetjes gaan achter vrouwtjes aan, rovers zitten prooien op de hielen. Met welke vaart dat gebeurt wordt door warmte bepaald. Voor ons is zonnewarmte aangenaam, voor de meeste insecten is het bittere noodzaak om in het leven vooruit te komen.

_________________________

Bronnen:

Wilson D.S. 1978. Prudent predation: a field study involving three species of tiger beetles. Oikos 31:128-136.

Dreisig H. 1980. Daily activity, thermoregulation and water loss in the tiger beetle Cicindela hybrida. Oikos 44:376-389.

Dreisig H. 1981. The rate of predation an its temperature dependence in a tiger beetle, Cicidela hybrida. Oikos 36:196-202.

Rewicz T, Jaskula R. 2018. Catch fast and kill quickly: do tiger beetles use the same strategies when hunting different types of prey? Peerj 6:e5971.