Piet J. van den Hout

8 mei 2020 – Dat niet alle vogels in mei een ei leggen, moge duidelijk zijn. Maar voor de koekoeken zou dat wel handig zijn. De eerste arriveerden al vanaf half april, maar in mei zijn ze op volle sterkte. Ze vliegen heen en weer in de hoop dat ze ongemerkt een eitje kunnen dumpen in het nestje van graspieper, veldleeuwerik, kwikstaart, heggenmus, kleine karekiet, of andere zangvogel. Ze moeten veel nesten tegelijk in de gaten houden, omdat ze juist op het moment dat de gastouders hun eieren leggen de grote wisseltruc willen toepassen. 

 

Maar koekoeken kunnen het uiterlijk van hun ei natuurlijk niet op elk gewenst moment aanpassen aan elke mogelijke gastouder. In plaats daarvan hebben zich verschillende typen (ondersoorten) van koekoeken ontwikkeld met elk hun specialisatie voor een bepaalde gastoudersoort. Het ene type legt grijswitte gespikkelde eieren in nesten van kwikstaarten, het andere roodgevlekte eitjes in nesten van kleine karekieten, weer een andere ondersoort dumpt roodbruin gemarmerde eieren in het nestje van een graspieper. Zaadeters, zoals vinken en kneutjes, krijgen geen eieren toegestopt omdat kuikens van koekoeken alleen op een insectendieet goed groeien.

 

 

Bij de heggenmussen gebeurt echter iets vreemds. Heggenmussen hebben hemelsblauwe eitjes. Maar de eieren die koekoeken in nesten van heggenmussen leggen zijn grijswit met roodbruine spikkels. Waarom doen die koekoeken niet beter hun best om gelijkende eitjes te leggen? Omdat de heggenmussen die vreemde eitjes gewoon accepteren. En waarom dát zo is, is vooralsnog een raadsel.  Zou de wapenwedloop tussen broedparasiet en gastouder tussen koekoeken en heggenmussen nog niet op gang zijn gekomen? Met andere woorden: moeten de heggenmussen zich nog gaan aanpassen door vaker eitjes te gaan afstoten? Zodat de koekoeken zullen reageren met meer gelijkende eitjes?

De veldleeuweriken hebben jongen; die zullen nu weinig belangstelling krijgen van koekoeken. Het is vooral de kleine karekiet die op zijn tellen moet passen. De meeste kwamen in de eerste week van mei aan. Ze zongen de longen uit het lijf en joegen menig rivaal uit hun territorium. Aan die hectiek lijkt nu een einde te zijn gekomen. De plekken lijken verdeeld, en de meeste nesten hangen waarschijnlijk al weer tussen rietstengels, een deel ervan met eitjes gevuld. 

 

Vals spel

Om door de verdediging van zijn gastouder te breken moet de koekoek allereerst ongezien bij het nest zien te komen. Doordat hij eruit ziet als een roofvogel (een sperwer) jaagt hij ze op de vlucht. Dat lukt niet altijd en als een kleine karekiet met raspende kreten zo’n koekoek verjaagt, komen alle karekieten uit de buurt kijken wat er loos is. Een koekoek kijkt wel uit om zijn ei in het nest van zo’n agressieveling te leggen want karekieten kunnen een koekoek lelijk verwonden. Maar als de koekoek door de eerste linie van de verdediging weet heen te breken pakt hij met zijn snavel een eitje uit het nest en legt daarvoor een eigen eitje – dat er sterk op lijkt (behalve bij de heggenmus dan) – in de plaats. Als het eitje te veel in uiterlijk afwijkt wordt het als wezensvreemd door de gastouders verwijderd. 

De vervalsingen zijn vaak zo goed dat de vogelouders zelfs als ze goed naar hun eieren kijken niet zeker weten of ze zijn geparasiteerd. Daarom moet zo’n koekoek heel snel leggen, want als de gastouder de koekoek op heterdaad betrapt kan het alsnog gebeuren dat het vreemde eitje eruit wordt gemikt. 

Zware jongens

Omdat al die vogels elkaar waarschuwen heeft de koekoek nog een troefkaart achter de hand. Alle volwassen mannetjes van de koekoeken zijn grijs. Maar sommige vrouwtjes zijn niet grijs maar bruin. Tweehonderd jaar geleden zag men die nog als een afzonderlijke soort: de rosse koekoek. Als kleine karekieten bij de buren een koekoek zien, gaan ze ook hun eigen nest beter verdedigen. Mits de koekoek van de buren en de vogel die het eigen nest bezoekt allebei óf grijs zijn óf bruin. Als ze bij de buren een grijze zien en er duikt ineens zo’n rossige koekoek op, dan raken ze in verwarring. Logisch dat die truc werkt. Tenslotte komt een bankrover ook niet binnenlopen in stereotype kledij zoals de zware jongens van Donald Duck.

 

Bovendien, het gaat allemaal zo snel. Dat hele broedseizoen moet haastje-repje gebeuren. Dan zijn er ook nog van die schelmen die stiekem een ei willen dumpen. En dan zien de drukke vogeltjes ineens zo’n bruine vogel die ze niet eerder zagen. Ze leggen toch maar gewoon hun eieren, het leven gaat door. Er lijkt voorlopig geen vuiltje aan de lucht. Eentje komt zelfs al uit. Een blakend kuiken. Maar wat doet hij nu? Hij begint het een na het andere eitje over de nestkant te kieperen. En wat is hij gulzig. Wat groeit hij hard. Hij groeit de ouders ver voorbij. Ze moeten zelfs op het gulzige monster klimmen om het meegebrachte voedsel diep in de gapende bek te kunnen steken. 

Zijn ze er toch nog ingeluisd.

____________________

Bronnen:

Davies, N. 2016. De koekoek. Atlas Contact

Nozeman, C. & Sepp, C. 1770-1829. De Nederlandsche Vogelen. Lannoo/Koninklijke Bibliotheek.