Piet J. van den Hout

‘Come! Come!’ Ongeduldig tikt iemand op mijn rug als we in een lodge langs de Okavangorivier, op de grens van Namibië en Botswana, zitten te eten. Het is halfnegen in de avond en pikkedonker. Het is de kok die mijn aandacht zoekt. Wat kan hij gezien hebben? Een schorpioen in de keuken? Hij gaat ons voor, en rept zich inderdaad in de richting van de keuken. Maar in plaats van naar binnen te gaan richt hij zijn zaklamp vlak naast de keuken omhoog naar een plek op ruim drie meter hoog in een boom.

 

‘Look! Look!’ De lichtbundel kruipt langs de kale takken van een boom en valt dan op een bouwwerkje van boombast, ragfijne worteldelen, gras, stukjes korstmos en spinrag, stevig verankerd in een takvork — het nestje van een Afrikaans zangvogeltje, de Paradijsvliegenvanger (Terpsiphone viridis).

En daar is het hommeles. Languit over het nest ligt een goudkleurige Tijgerslang (Telescopus semiannulatus) van ruim een meter lang. Uit zijn wijd opengesperde bek bungelt het naakte kuiken van de vliegenvanger. Tergend langzaam werkt de rover zijn forse buit, kop eerst, naar binnen.

Intussen zijn de oudervogels in geen velden of wegen te bekennen. Geen wonder: de zaak was immers al reddeloos verloren. Maar waarom bouwen deze vliegenvangers zulke open nesten in een omgeving van slangen die dol zijn op hun lekkere blote kuikentjes? Waarom sluiten ze hun bouwwerk niet beter af, zoals veel andere zangvogels, waaronder wevervogels, dat doen? Dan zouden de lenige rovers misschien wat minder makkelijk bij hun kroost kunnen komen.

Het dak eraf

Zo zwart-wit ligt het niet. Een overkapt nest is niet per se veiliger dan een open nest. Velen zijn er jarenlang ten onrechte van uitgegaan dat vogels gedurende de evolutie gaandeweg hun nest zijn gaan overkappen, vooral om roofdieren buiten de deur te houden. Wat blijkt nu: toen de zangvogels in Australië ontstonden, hadden de meeste families juist overkapte nesten. Pas later ging bij steeds meer families het dak eraf. Inmiddels heeft pakweg de helft van de zangvogels open komvormige nesten. Prieelvogels tonen overigens nog een spoor van hun voorouderlijke staat: de mannetjes maken koepelvormige nesten om de vrouwtjes in te palmen, terwijl de vrouwtjes open komvormige nesten maken voor het nageslacht.

Bovendien toont een wereldwijde overzichtsstudie dat open nesten helemaal niet vaker last hebben van roofdieren dan overkapte nesten. Zeker, overkappingen zullen best nuttig kunnen zijn om roofdieren te weren, maar ze lijken toch vooral handig tegen storm, regen en overvloedige zonneschijn. Bij misschien wel onze grootste bouwkunstenaars, de wevervogels, kunnen we dat mooi zien. Hun dikwandige bouwsels hebben wel wat van split level woningen waarbij het kroost op de begane grond leeft. Zo kukelen de eitjes of de jongen niet naar buiten als het hard waait.

 

Opvallende toename van soorten

Dat de helft van de zangvogelnesten geen dak meer heeft, geeft aan dat open nesten hoe dan ook succesvol zijn. Dat de ene familie vooral open komvormige nesten maakt en de andere er een overkapping op aanbrengt, heeft ongetwijfeld te maken met allerlei omgevingscondities, maar wellicht ook met eigenschappen van de vogel zelf (een lange staart of snavel kan lastig zijn in een nauwe ruimte), of seksuele selectie (bouwkunst als signaal van kwaliteit), maar de precieze evolutionaire ontwikkeling valt onmogelijk te ontrafelen.

Wat wel opvalt is dat op elk moment gedurende de zangvogelevolutie waarop we een overgang zien van gesloten naar open nesten, dit gepaard gaat met een opvallende toename van soorten. Van prieelvogels, die open nesten bouwen, bestaan drie keer zoveel soorten als van hun nauw verwante Australische boomkruipers, die in boomholten broeden. Hetzelfde geldt voor honingzuigers, die ook open nesten maken: zij bestaan uit meer soorten dan al hun Australische koepelbouwende zusterfamilies bij elkaar. De suboscines (een vroege aftakking van de ‘echte’ zangvogels) van het Amerikaanse continent hebben 25 keer zoveel soorten als hun zustergroepen, de breedbekken en pitta’s uit Afrika en Australazië, die allemaal hun nest overkappen.

Een ding staat vast: ons vliegenvangertje bevindt zich qua bouwstijl in prima gezelschap.

___________________________________________________

Referenties:

Hurrell Crook, J. 1963. A comparative analysis of nest structure in the weaver birds (Ploceinae). Ibis 105: 238-262.

Mainwaring, M. C. and I. R. Hartley 2013. The energetic costs of nest building in birds. Avian Biology Research 6(1): 12-17.

Mainwaring, M. C., I. R. Hartley 2013, Lambrechts, M.M. & Deeming, D.C. The design and function of birds’ nests. Ecology and Evolution 20(4): 3909-3928.

Martin, T.E., Boyce, A.J., Fierro-Calderon, K., Mitchell, A.E., Armstadt, C.E., Mouton, J.C. & Bin Soude, E. E. 2017. Enclosed nests may provide greater thermal than nest predation benefits compared with open nests across latitudes. Functional Ecology 31: 1231-1240.

Price, J. J., and S. C. Griffith. 2017. Open cup nests evolved from roofed nests in the early passerines. Proceedings of the Royal Society B 284: 20162708.