Piet J. van den Hout

Een ingekorte en geactualiseerde versie van dit stuk, dat op 14 december 2016 werd afgesloten, verscheen in het tijdschrift ‘Vogels’ van Vogelbescherming Nederland, herfst 04/2017 : Kanoet Paula door Piet van den Hout

Alsof ze een ruimtevaartuig de ruimte in sturen, zo voelen Eva Kok en haar collega’s zich als ze kanoet Paula met een zendertje op haar rug vrijlaten op het wad bij Texel.

Zal Paula het, ondanks haar tuigje-met-zender, gaan redden om vanuit haar wintergebied de duizenden kilometers lange reis naar haar broedgebied te volbrengen? En dan ook nog op tijd te zijn om te broeden? En zal dat broedgebied inderdaad op het noordelijkste stukje van Canada liggen, zoals onderzoekers al zo lang vermoeden maar nog nooit hebben gezien?

Paula heeft in gezelschap van duizenden andere kanoeten de winter in de Waddenzee doorgebracht. Al maanden lang, dag en nacht, met het wassen en wijken van het water, pendelen de steltlopertjes, niet veel groter dan merels, in hun grijze uniformen heen en weer tussen rust- en voedselgebieden. Maar de laatste tijd hangt er iets in de lucht. De kanoeten gaan meer en meer eten. De mannetjes worden opdringerig naar de vrouwtjes. Een rode zweem komt over hun veren te liggen — alsof ze zich schamen voor hun losgeslagen gedrag.

Op een avond in begin april, als het opkomend water hen duidelijk maakt dat het tijd is om te rusten, vliegen ze in het pikkedonker over het stille wad terug naar de grote zandplaat, net ten zuiden van Vlieland. Zelfs in het duister kunnen ze de weg wel dromen.

Even voor de zandplaat zetten ze de daling in om het laatste stuk laag over de grond te vliegen. Dan ineens is alle vaart eruit en bungelen ze in een net.

‘Het was kantje boord; als we ze nu niet hadden gevangen, hadden we de hele onderneming voor dit jaar wel op ons buik kunnen schrijven’, zegt Eva Kok. Eva is bioloog op het Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ). Ze komt net uit de vogelkooi waar Paula zit. Haar groene laarzen steken af tegen haar strakke blauwe spijkerbroek. Haar blonde haar heeft ze opgestoken. ‘We willen weten waar de kanoeten die in de Nederlandse Waddenzee overwinteren naartoe gaan om te broeden. Er wordt al jaren gezegd dat ze naar het noorden van Canada gaan, in het verlengde van Groenland, maar dat zijn slechts vermoedens. Niemand heeft ze er ooit heen zien vliegen’.

Dat vermoeden was gebaseerd op vier dode vogels met Europese pootringen. ‘Met satellietzenders ben je niet meer van zulke hap-snap waarnemingen afhankelijk. Je kunt met één vogel laten zien, waar we eerder honderden ringwaarnemingen voor nodig hadden’, aldus Eva. ‘Maar satellietzenders waren jarenlang te zwaar voor kanoeten. Ze werden alleen op grotere vogels, zoals ooievaar en roofvogels, gebruikt. Paul Howey ontwikkelt al jaren satellietzenders voor vogels. Toen hij batterijen door zonnepanelen verving, kwamen ook kleinere vogels in aanmerking. Maar voor een kanoet bleven ze toch iets te zwaar. Totdat Paul met een prototype kwam waarbij de zender in een keer van vijf naar twee en een halve gram ging. Met Paula — die we naar Paul hebben vernoemd — gaan we dit prototype uitproberen’.

Het is vrijdagmiddag 22 april 2016. We kijken uit over de Mokbaai. Een paar honderd meter van ons vandaan vertrekt de veerboot naar Den Helder. Eva en een paar collega’s hebben een mooie zandplaat gevonden waar ze Paula gaan vrijlaten, samen met vijf reisgezellen waarmee ze eerder in het mistnet heeft gebungeld. Het krat gaat open en de vogels wandelen de plaat op. Paula loopt fier voorop, alsof ze zich bewust is van haar belangrijke missie. Met zijn zessen blijven ze zo wandelen. Na een minuut of vijf, net als bij Eva de gedachte opkomt dat ze het vliegen voor de rest van hun leven hebben afgezworen, kiezen Paula en haar vrienden eendrachtig het luchtruim. Ze zoeken hoogte in de richting van het westen, waar de wind vandaan komt. Al gauw lossen ze op in de bleekblauwe lucht.

Het duurt niet lang of er komt een signaal binnen, daarna nog een, en nog een. Paula is bij Griend; terug op de plek waar ze twee weken geleden uit haar ritme was gehaald.

Een krap schema

Naarmate er meer data van Griend binnenkomen verandert Eva’s tevredenheid in zorg. Heeft Paula nog wel zin om te vertrekken? ‘Veel tijd heeft ze niet’, zegt Eva. ‘Je moet niet vergeten dat we een aantal dagen uit Paula’s agenda hebben geschrapt’.

Op 17 mei hangt Paula nog steeds bij Griend rond. De meeste soortgenoten zijn al een tot twee weken eerder vertrokken. Maar net als Eva begint te vrezen dat Paula haar reisplannen definitief heeft opgegeven, verschijnt er een rode stip op haar computerscherm ten westen van Griend. Paula is vertrokken. In een rechte lijn vliegt ze westwaarts, kiest zee, laat Engeland links liggen en koerst af op IJsland.

Journey to the center of the earth

In het zuidwesten van IJsland, bij Selfoss, komt ze aan de grond, een etmaal nadat ze vertrokken is uit de Waddenzee. Daar blijft ze een paar dagen maar gaat dan richting het schiereiland Snaefellsnes. Daar verdwijnt ze. Het lijkt het alsof ze de route naar het centrum van de aarde heeft gevonden.

Tien dagen radiostilte.

Maar dan, op 30 mei, verschijnt er een levensteken vanuit een fjord in het noorden, Dýrafjörður. Eva legt meteen contact met een IJslandse collega. Of ze niet eens in het veld naar Paula kunnen gaan zoeken.

Met zijn sluike lange haren en volle baard ziet Boddi eruit als een Viking. Op de vroege morgen van 31 mei begint zijn queeste naar Paula. Hij zou sowieso naar het noorden gaan. Maar op IJsland gaat de infrastructuur langs de lijnen van de natuur. En de natuur is daar grillig. Het is fjord na fjord langs de hele westkust. Boddi moet er dus wel wat voor doen om bij Paula te komen.

Proefvlucht

‘She’s on the move’, ‘She’s on the move’. Berichten gaan als pingpongballen heen en weer. Eva ziet het, Lee Tibbets, die de Google-beelden verzorgt, ziet het, een Groningse collega ziet het. Rode stippen verschijnen op hun laptops. Paula koerst in een rechte lijn naar Groenland. Eva mailt meteen naar IJsland. ‘Ze is weg. Zeg Boddi dat hij niet hoeft te gaan’. Maar Boddi is al onderweg en onbereikbaar.

Intussen bereikt Paula de Groenlandse kust. Maar dan gebeurt iets vreemds. Paula buigt af. ‘Theunis, ik vind dit een beetje verdacht, dit rondje dat ze nu maakt’, e-mailt ze ’s avonds naar Theunis Piersma, haar promotor.

Op de drempel naar de zee

Eva woelt die nacht in haar bed. Het beeld van Boddi die inham na inham afstroopt op zoek naar Paula, wil haar niet loslaten.

Als ze de volgend ochtend wakker wordt, zit Paula weer op IJsland, in het
uiterste noord-westen, op de drempel naar de zee. De IJslanders zijn niet meer gaan zoeken.

De tijd dringt voor Paula. Het is al 1 juni en arctische zomers zijn kort. ‘Je moet heel strak plannen om daar een broedsel groot te brengen’, zegt Eva. Vooralsnog lijkt Paula zich daar weinig van aan te trekken, want twee dagen later zit ze nog steeds op IJsland.

Maar Paula geeft niet zomaar op. Op 4 juni zet ze weer koers naar Groenland. Al gauw heeft ze de zee weer overgestoken. Ze nadert de ijskap. Deze keer blijft ze strak op koers. Ze moet inmiddels het helwitte massief met zijn gekartelde bergketens en donkere kloven onder haar door zien glijden. Hier kan ze niet meer pauzeren. Dat zou een gewisse dood betekenen. Ze blijft vliegen, anderhalve dag lang, over tweeduizend kilometers ijskap.

Dan komt ze aan de grond, net waar het groen wordt.

One-night stand

‘Ze heeft achttien dagen niet bewogen’, zegt Eva. ‘Ze was aan het broeden, dat kan niet anders’. ‘Ze is op de zesde aangekomen, vanaf de achtste moet ze op het nest hebben gezeten. Ze heeft zich dus razendsnel door een mannetje laten veroveren, nog net geen one-night stand’.

Kanoeten broeden 21 à 22 dagen. ‘Toch is haar broedsel niet per se mislukt’, zegt Eva. ‘Kanoetenvrouwen zijn geëmancipeerd. Mannetjes broeden ook. Ik sluit niet uit dat ze ertussenuit is geknepen en het mannetje met de laatste paar dagen broeden heeft opgezadeld’.

Missie geslaagd

Op 26 juni komt Paula weer in beweging. Ze schuift geleidelijk aan oostwaarts. Pas op 12 juli gaat ze weer op weg. In zuid-oostelijke richting vliegt ze IJsland voorbij. Nadat Paula zestig uur non-stop heeft gevlogen, komt op vele computers het bericht binnen. ‘Paula is geland bij Terschelling’.

Bij de eerstvolgende theepauze komt Eva met een grote taart binnen. Ze straalt van oor tot oor.

‘Af en toe laat Paula nog iets van haar horen’, zegt Eva. Ze is weer bij Griend. ’Ik denk dat haar batterijspanning heel laag is. Opladen gaat nu niet zo snel. Niet alleen is hier weinig licht, ook vliegt ze hier weinig. Pas als ze vliegt komt het zonnepaneel optimaal bloot te liggen’, legt Eva uit.

Van haar dieprode zomerkleed is allang geen spoor meer te bekennen. Opgenomen in de grijze gemeenschap heeft Paula haar winterse routine in de Waddenzee weer opgepakt.

Na de winter, als de klimmende zon het wad gaat verwarmen, zullen de kanoeten het weer in de bol krijgen. Ook al is het geen verrassing meer waar ze heen zullen gaan, Eva brandt van verlangen om Paula weer als een lichtend pad over de globe te zien bewegen. Ik kan niet wachten tot het weer voorjaar is’, zegt ze.